Historia budownictwa okrętowego na Wybrzeżu Gdańskim (antykwariat)

Praca zbiorowa pod redakcją Edmunda Cieślaka

Autorzy:
ZBIGNIEW BINEROWSKI
TADEUSZ CZAYKA
IZABELA BOJANOWSKA-DZIEDUSZYCKA
STANISŁAW GIERSZEWSKI
MIECZYSŁAW GULDA
BOLESŁAW MAROSZEK
ZDZISŁAW MISZTAL
WOJCIECH ORSZULOK
PRZEMYSŁAW SMOLAREK
HENRYK WOJCIECHOWSKI
CZESŁAW WOJEWÓDKA
ERAZM ZABIEŁŁO

---------------------------------------------------------------------------------------

Wśród różnych gałęzi dynamicznie rozwijającego się przemysłu w Polsce Ludowej budownictwo okrętowe należy do tych, które zyskały sobie wielka popularność wśród społeczeństwa. Bez przesady można powiedzieć, że pracy stoczniowców, od chwili narodzin przemysłu okrętowego po dzień dzisiejszy, towarzyszyło i towarzyszy w dalszym ciągu stałe zainteresowanie szerokich warstw społecznych. Zapewne częściowo łączy się to z faktem, że produkt końcowy pracy stoczniowców - statek - jak rzadko który wytwór przemysłowy przemawia do wyobraźni ludzkiej, imponuje wielkością i złożonością oraz bogactwem swego wyposażenia i wielofunkcyjnością. Społeczeństwo z wielkim zainteresowaniem i uwagą śledziło narodziny budownictwa okrętowego w Polsce Ludowej, jego etapy rozwoju od względnie technicznie prostego pierwszego statku „Sołdek" po bazy-przetwórnie czy masowiec 55-tysiącznik „Manifest Lipcowy"

Stworzony po drugiej wojnie światowej polski przemysł budowy statków liczy sobie, od momentu pierwszego wodowania, już ponad dwadzieścia lat. Jest zatem niewiele młodszy od Polski Ludowej. Okres ten został zapisany w budownictwie okrętowym tyloma ważnymi wydarzeniami, a przede wszystkim takim ogromem codziennej, szarej, ale twórczej pracy, ze stać się on mógł przedmiotem badań i opracowania naukowego. Potrzebę tego odczuli nie tylko historycy czy inni przedstawiciele nauk społecznych, dla których fakty związane z powstaniem i rozwojem budownictwa okrętowego w Polsce Ludowej stanowić mogły obiekt interesujących badań naukowych, ale również sami współtwórcy tego przemysłu. Najlepszym tego dowodem są okoliczności powstania niniejszego opracowania. Inicjatywa napisania tego rodzaju pracy wyszła od Dyrekcji Stoczni Gdańskiej w roku 1963. Stocznia zadeklarowała pokrycie wszelkich kosztów związanych z realizacja tego naukowego zamierzenia. W tym wypadku można zatem mówić o wymownym przykładzie mecenatu wielkiego zakładu przemysłowego nad dziełem humanistycznym, i to dziełem, które tylko w części dotyczy tego zakładu. Ostatecznie bowiem uzgodniono, ze podjęta zostanie próba napisania syntezy dziejów budownictwa okrętowego na Wybrzeżu Gdańskim od czasów słowiańskich - jeszcze przed powstaniem państwa polskiego - po dzień dzisiejszy (to jest do roku 1969 włącznie).

Pojęcie Wybrzeże Gdańskie nie jest pojęciem ścisłym, jakkolwiek przyjętym dość powszechnie. W przybliżeniu można powiedzieć, że jest to pas wybrzeża od Jeziora Żarnowieckiego po Braniewo. Na tym odcinku granice polityczne ulegały w ciągu dziejów niejednokrotnie radykalnym zmianom, chociaż prawidłowością był stały powrót państwa polskiego na to wybrzeże pomimo okresowego jego odepchnięcia od morza przez Krzyżaków czy zaborze Prusy.

W pracy niniejszej chodzi o zbadanie i przedstawienie dwóch pozornie sprzecznych problemów. Z jednej strony o pokazanie, że zaczynając w roku 1945 prawie od zera, dysponując minimalna liczbą specjalistów, stoczniami oraz portami znajdującymi się w stanie ruiny i przy zniszczonym przez wojnę w ogromnym stopniu przemyśle w reszcie kraju, przemyśle, który miał kooperować ze stoczniami, mimo tych - wydawałoby się niepokonalnych - trudności uruchomiono i rozbudowywano stocznie na Wybrzeżu Gdańskim, a z budownictwa okrętowego uczyniono jedną z głównych gałęzi przemysłu krajowego. Stał się on najważniejszym dostawcą statków dla naszych w szybkim tempie rozbudowywanych flot handlowej i rybackiej. Jednocześnie przeważająca cześć produkcji przemysłu budowy okrętów trafia do odbiorców zagranicznych, stanowiąc jedną z głównych pozycji naszego eksportu. W ciągu krótkiego okresu, bo zaledwie dwudziestu kilku lat, stworzyliśmy liczący się w świecie przemysł budowy statków, zbudowaliśmy nie tylko niezbędna dla niego bazę, produkcyjną, ale - co może ważniejsze - wykształciliśmy doskonalą kadrę konstruktorów i wielotysięczna rzeszę specjalistów, którzy potrafią myśli konstruktorskiej nadać realny kształt nowoczesnego statku.

Pozornie jesteśmy bardzo młodzi w tej gałęzi przemysku, a przecie wszystko co w tej dziedzinie zostało dokonane na Wybrzeżu Gdańskim w okresie Polski Ludowej stanowiło nawiązanie do wielowiekowej tradycji budownictwa okrętowego na tym terenie. Tutaj dotykamy drugiego celu, który przyświecał niniejszej pracy: pokazanie wielowiekowej, bo sięgającej ponad tysiąca lat, tradycji historycznej, jaką ma przemysł okrętowy na Wybrzeżu Gdańskim. Autorzy podjęli trud przebadania i prześledzenia tej ciągnącej się przez wieki historii budownictwa okrętowego na naszym wybrzeżu. Ta wielka perspektywa historyczna pozwoli lepiej ocenić i zrozumieć również nasze najnowsze osiągnięcia w tej dziedzinie.

Oddana do rak Czytelnika książka jest pierwszą, tego rodzaju próbą - nie tylko w języku polskim - nakreślenia syntetycznego obrazu historii budownictwa okrętowego na Wybrzeżu Gdańskim. Dzieło to powstało dzięki współpracy dosyć licznego grona autorów i jak każda praca zespołowa ma pewne prawie typowe dla tej formy opracowania naukowego cechy. Przede wszystkim przedstawione w syntezie okresy nie zostały w jednakowo pogłębiony sposób zaprezentowane czytelnikowi. Wynika to z faktu, że nie są one dotychczas jednakowo gruntownie przebadane.

Historiografia polska po drugiej wojnie światowej wzbogaciła się o nowe opracowanie dziejów szkutnictwa słowiańskiego. Nowe syntetyczne spojrzenie na dzieje przemysłu okrętowego w dwu ośrodkach - Gdańsku i Elblągu - w okresie budowy żaglowców przyniosły dalsze dwie monografie oparte na szerokiej bazie archiwalnej. Wiedzę o tych dwóch okresach wzbogaciły również liczne drobniejsze przyczynki. Natomiast w zakresie badań nad dziejami budownictwa okrętowego na Wybrzeżu Gdańskim od polowy XIX wieku do 1945 roku - a wiec w okresie, kiedy stocznie przekształciły się w wielkie przedsiębiorstwa kapitalistyczne i rozwinęły produkcje statków najpierw żelaznych, później stalowych o napędzie mechanicznym - historiografia polska ostatniego okresu nie może odnotować znaczniejszych efektów naukowych. Nieco odmienna sytuacja ukształtowała się na odcinku badań nad okresem Polski Ludowej. Wprawdzie istnieją dosyć liczne opracowania niektórych problemów, najucieszniej technicznych lub ekonomicznych, brak jednak szerszych, gruntownych studiów opartych o możliwie wszechstronne i systematyczne wykorzystanie różnorodnych dokumentów. Co gorsza, część tych dokumentów, zwłaszcza dotyczących początkowych lat budownictwa okrętowego, zaginęła i na niektóre pytania nie można dać pełnej odpowiedzi.

Taki stan badań nad poszczególnymi okresami - naszkicowany tu w najogólniejszych zarysach - rzutował również na ich opracowanie w niniejszej syntezie. Nie w każdym wypadku autor miał możność, czy też zdołał, przeprowadzi własne uzupełniające badania. Tak właśnie rzecz się ma z okresem dotyczącym XIX i początków XX wieku (część III). Niektórzy współpracownicy zupełnie zawiedli i nie zawsze udało się ich zastąpić innymi. Z tego na przykład powodu zagadnienia dotyczące Stoczni Północne na pewno nie zostały wystarczająco szeroko uwzględniane w niniejszym opracowaniu.

Z całą, pewnością, nie jest to jedyne niedociągnięcie naszej syntezy. Trzeba na przykład powiedzieć, że zainteresowanie autorów okresu najnowszego silą rzeczy przyciągały przede wszystkim giganty - Stocznia im. Lenina w Gdańsku i Stocznia im. Komuny Paryskiej w Gdyni. Dzieje mniejszych stoczni zajęły tutaj niewiele miejsca. Wynikało to częściowo także z proporcji ich znaczenia w budownictwie okrętowym na Wybrzeżu Gdańskim. Z całą pewnością jednak można by nie jedno jeszcze dorzucić na temat na przykład stoczni „Wisła" w Pleniewie, Stoczni Jachtowej w Gdańsku i innych. Niemniej w książce niniejszej podjęto ambitna próbę wszechstronnego naświetlenia dziejów polskiego budownictwa okrętowego na Wybrzeżu Gdańskim, zwłaszcza w okresie Polski Ludowej. Ten ostatni okres - z olbrzymim wzrostem budowanego tonażu, przechodzeniem do produkcji coraz bardziej nowoczesnych i skomplikowanych typów statków, z poważnymi inwestycjami w przemyśle okrętowym - nasuwał szereg problemów, których zbadanie wykraczało poza możliwości warsztatowe historyka. Z togo też względu w gronie autorów, którzy opracowywali okres Polski Ludowej, obok historyków znaleźli się inżynierowie, czynnie zaangażowani w budownictwie okrętowym, ekonomiści i socjologowie. Pozwoliło to na bardziej fachowe i różnorodne naświetlenie wielu kwestii.

Jak to często bywa przy pracach zespołowych, niektórzy autorzy wcześniej ukończyli swoje partie, które z kolei musiały czekać na skompletowanie wszystkich opracowań. Tak na przykład części I-III zostały złożone już w roku 1966, a w późniejszych latach przeprowadzono w nich jedynie pewne uzupełnienia. Najdłużej ciągnęło się opracowanie okresu Polski Ludowej. Pomimo tych trudności inicjatywa podjęta w roku 1963 przez Dyrekcje Stoczni im. Lenina w Gdańsku doczekała się urzeczywistnienia w postaci książki przekazanej obecnie do rak Czytelnika.

Pragnę wyrazić nadzieje, ze książka ta stanowić będzie, istotny etap na drodze do przygotowania syntezy obejmującej historie budownictwa okrętowego na całym polskim wybrzeżu.